Mogiła powstańcza
na praszkowskim cmentarzu

Powstanie styczniowe 1863 r. pozostawiło po sobie wiele śladów, bardziej i mniej znanych. Jeden z nich odnalazłem w aktach stanu cywilnego (duplikatach) rzymskokatolickiej parafii Praszka. Są to akty zgonów dziewięciu (9)* dziesięciu (10)* ofiar bitwy pod Praszką, która podobno* miała miejsce 11 kwietnia 1863 r. W internecie [w 2010 r. – dopisek w 2018 r.] właściwie trudno cokolwiek znaleźć na jej temat.

[Poniżej znalezione w internecie wypowiedzi innych internautów, jedyne dostępne przed 2010 r. – dopisek MR w 2018 r.]

„Potyczki były dwie, pierwsza na Kuźniczce (to trochę za Skotnicą). Tą dowodził Oxiński. Historia była taka. Oksiński ze swoim oddziałem po ukaraniu wrednego szlachcica pod Radomskiem zatrzymał się w folwarku Kuźniczka. Rano od ludzi ze swego oddziału dowiedział się, że któryś z powstańców ukaranemu szlachcicowi zabrał kosztowności. Po ukaraniu (sąd doraźny i powieszenie) winnego, oddział w sile 80 osób miał się przemieści w stronę Wierzbia, jednakże od napotkanej kobiety dowiedziano się, że od strony Strojca zbliżają się moskale. Ponieważ nie było wiadomo czy z innych stron nie idą następne oddziały postanowiono przyjąć bitwę w lesie strojeckim. Tu powstańcy mieli przewagę bo walka toczyła się na broń białą, karabin był raczej mało przydatny. Wcześniej pozbyto się koni, pogoniono je i już. Konia Oksińskiego długo używał właściciel Rudnik. Po kilkugodzinnej bitwie, oddział uciekł w stronę lasu za Ganą i przez Mokrsko wycofał się w stronę Złoczewa.

Druga potyczka rozegrała się między Strojcem a Praszką, tak w połowie drogi po stronie Rosoch. Połączone oddziały płk. Słupskiego i Matuszewicza miały rozbić posterunek objezdczyków (kozacy objeżdżający granicę) w Krzepicach. Posterunek liczył 120 objezdczyków, byłaby więc niezła bitwa. Objezdczycy uprzedzeni uciekli. Powstańcy przemieszczali się w stronę Praszki. Tuż za Strojcem spotkali posterunek 25 objezdczyków (prawdopodobnie ze Strojca). W potyczce część zabili, reszta uciekała w stronę Praszki — skutecznie. Jednakże kozacy podciągnęli już posiłki z Wielunia i powstańcy zmuszeni byli do wycofania się w stronę Skomlina. (relacja Franciszka Kopernickiego — dowódcy powstania w pow. wieluńskim)”.

Źródło: wypowiedź użytkownika alef na forum www.wkop.pl, 1/9/2006

„Była to raczej potyczka a nie bitwa, stoczył ja oddział por Józefa Oxińskiego (dosłużył sie stopnia majora) wysłany rozkazem w te okolice. Efekt potyczki to zabitych 10 powstańców [później powtarzając podał liczbę 11 — uwaga M.R.] i 28 Rosjan wg ówczesnych danych. Powstańcy pochowani są na miejscowym cmentarzu. Starcie to było wynikiem zabezpieczania przerzutu broni. Niestety broni nie było, poniesiono tylko niepotrzebne straty. W okolicach Działoszyna było starcie odziału Aleksandra Lutticha z odziałem mjr Pisarenki. Mam pamiętnik Józefa Oxińskiego „Wspomnienia z powstania polskiego 1863-1864”. Dość barwnie opisuje przeszło rok swojej powstańczej walki”.

Źródło: wypowiedź użytkownika zajaczek na forum www.historycy.org, 13/03/2005

Ciała powstańców
leżą w Praszce

Niestety na podstawie metryk nie mogę stwierdzić, czy śmiertelnymi ofiarami bitwy (potyczki) byli żołnierze polscy* czy rosyjscy*, raczej ci pierwsi, ale pewności nie mam. Poza tym, odnotowano zgon tylko niektórych z nich (jedynie 9* osób), w aktach zgonu nr 117 do 125 włącznie. Innych podobnych zapisów nie znalazłem* (może zidentyfikowano ich tożsamość, albo zgłoszono ich zgon wcześniej*, albo później, albo uczyniono to w innej parafii, albo przeoczono jakieś zapisy w duplikatach ASC dla władz świeckich).

* patrz poniżej dopiski z 17.04.2018

Wszystkie zgony 7 kwietnia 1863 r. zgłosili rzeźnik Marcin Krzemiński (ok. 40 lat) i stolarz Roch Górski (ok. 30 lat), mieszkańcy Praszki. Domyślam się, że zostali oni wybrani, wyznaczeni lub poproszeni przez społeczność do sprawdzenia zmasakrowanych ciał. Znaleźli je 4 kwietnia około godziny 15 w lesie kuźnickim. Przy okazji zwracam uwagę, że daty te zapisano w jednym stylu, prawdopodobnie starym (juliańskim), a więc w nowym (gregoriańskim) były to dni 16 i 19 kwietnia, czyli 5 dni od chwili zgonu, tj. dnia potyczki [w 2018 r. na razie nie jestem pewien przyczyny rozbieżności dat w różnych źródłach].

Wszystkie ofiary pozostały niezidentyfikowane co do tożsamości, ich wiek oceniono kolejno na około: 24, 26, 22, 20, 25, 27, 21, 28 i 22 lat.

Dla przykładu odpis treści pierwszego z aktów zgonów (117/1863):

Metryka zgonu jednej z ofiar bitwy pod Praszką w 1863 r.

117 Kuźniczka. Działo się w Praszce dnia siódmego kwietnia tysiąc osiemset sześćdziesiątego trzeciego roku, o godzinie dziewiątej rano stawili się Marcin Krzemiński rzeźnik lat czterdzieści i Roch Górski stolarz lat trzydzieści liczący, obydwaj w Praszce zamieszkali, i oświadczyli, że dnia czwartego o godzinie trzeciej z południa bieżącego miesiąca i roku znaleziono w lesie kuźnickim zmarłego człowieka z imienia i przezwiska jak również z miejsca urodzenia i rodziców niewiadomych, lat około dwudziestu czterech mieć mogącego. Po przekonaniu się naocznie o zejściu jego, akt ten stawającym przeczytany, przez nas i jednego świadka podpisany, gdyż drugi pisać nie umie.

Ofiary zostały pochowane w zbiorowej mogile na cmentarzu w Praszce. Mogiła została wpisana do Ogólnopolskiej Komputerowej Bazy Cmentarzy Wojennych Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (w 2016 r. zlikwidowano Radę i Bazę, patrz jednak niżej).

POST SCRIPTA

23.01.2016 dotarłem elektronicznie do opisu bitwy w Kurjerze Lwowskim z piątku 11 kwietnia 1913 r. przechowywanego w Austriackiej Bibliotece Narodowej:

Kronika wypadków wojennych z r. 1863

11. kwietnia.

Pod Praszką (Kal.) dogania Oxiński i wycina w pień 30 kozaków uchodzących z łupem zrabowanym w Leśniakach, gdzie zamordowali Teodora Cieszkowskiego. — Moskale uwiadomieni o zburzeniu ­ mostu na Kotrze przez podjazd Narbuta, wysyłają przeciw niemu 5 rot piechoty i secinę kozaków. Z powodu dogodnej pozycji przyjmuje Narbut walkę pod nowym Dworem (Wil.) mimo ­ przewagi nieprzyjaciela, lecz napierany przez masy żołdactwa, wykonuje odwrót, który mu się w zupełności udaje; na przestrzeni 6 wiorst oddział odstępuje odkrytem polem, tracąc tylko 1-go zabitego i 5-ciu rannych, zadając moskalom ­ znaczniejsze straty od celnych strzałów strzelców litewskich. — Rozdzieliwszy oddział wy wyprowadzony ­ prowadzony wyprowadzony z pod Lencz, rozbija Kołyszko obóz pod Misiunami (Wil.), gdzie na garstkę tę liczącą 70 ludzi, uderza 2 roty piechoty. Kolfyszce(?) jednak udaje się wycofać szczęśliwie wgłąb puszczy i po połączyć ­ łączyć połączyć wreszcie z Dołęgą.

PPS. Mój artykuł o bitwie wykorzystano w Wikipedii. Por. Józef Oxiński.

17.04.2018 dodaję uroczystości-obchody rocznicy (155. w 2013 r. i 150. w 2018 r.) bitwy pod Praszką vel pod Kuźniczką vel pod Strojcem:

• rekonstrukcja bitwy, Bartek Stańczyk YT 24.07.2013
• 150/2013: NTO 07.09.2013; Mirosław Dragon, NTO 07.09.2013; Gabriel Wyględacz, Radio Ziemi Wieluńskiej 09.09.2013
• 155/2018: Mirosław Dragon, NTO 11.04.2018; Witold Wośtak, Radio Opole 11.04.2018; Piotr Płuciennik, 10 OBL 11.04.2018; Zbigniew Piekielny, SW 12.04.2018
• Andrzej Siwiński, Patriotyczne ślady roku 1863 na dawnym pograniczu z Prusami, Gazeta Częstochowska 25/362
• co prawda w 2016 r. zlikwidowano Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (ROPWiM) a wraz z nią również Ogólnopolską Komputerową Bazę Cmentarzy Wojennych (podlinkowaną wyżej ku pamięci), ale mogiłę powstańczą urząd wojewódzki dopisał do Opolskiej Bazy Upamiętnień

17.04.2018 poniżej dodaję wszystkie metryki zgonów walk powstańczych — unikat aktów zmarłych parafii rzymskokatolickiej Praszka 1853-1869 (MR11200), Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej KM 2741 digital 377-38 377-39, FamilySearch (mormoni/LDS) kolekcja FHL DGS 4583094 (zgony Praszka 1861-1869) strony 281-283 (pliki 291-293; w duplikacie AP Łódź zesp. 1635/0 sygn. jedn. NN, strony 181-183). Dzięki temu ponownie odnajdując (tym razem w unikatach) dziewięć metryk 117÷125/1863, zauważyłem, że zostały one dopisane na końcu roku kalendarzowego pod zgonem 116/1863 z 31 grudnia, zatem z jakichś powodów urzędnik stanu cywilnego początkowo nie rejestrował odrębnie każdego zgonu powstańczego nieznanych sobie osób — tak samo z jakichś powodów ostatecznie zarejestrował owe 9 zgonów na koniec rocznika. Znalazłem jeszcze w unikatach akty zgonów nr 33÷34/1863 (w duplikatach są to 34÷35/1863) z tych samych kwietniowych dat, które również dopisuję poniżej na końcu. Dzień i godzina zgłoszenia taka sama, ale zgłaszającymi byli Jan Kaczmarzyk grabarz (ok. 60 lat) i Kazimierz Opełka? kościelny (ok. 60 lat). W tych dwóch metrykach nie znaleziono zwłok ok. godz. 15, lecz stwierdzono śmierć ok. godz. 11. Co najmniej w przypadku metryki nr 33/1863, jak się domyślam, osoba mogła jeszcze żyć w chwili odnalezienia. Metryka 34/1863 jest wspólnym aktem zgonu 9 mężczyzn rozpisanych potem pod nr 117÷125/1863. Razem jest 11 aktów zgonów 10 osób, w tym tylko 1 znana z imienia i nazwiska.

• 1 = 117/1863 strona 281 plik 291
  

  117/1863

• 2 = 118/1863 strona 281 plik 291
  

  118/1863

• 3 = 119/1863 strona 281 plik 291
  

  119/1863

• 4 = 120/1863 strona 281 plik 291
  

  120/1863

• 5 = 121/1863 strona 282 plik 292
  

  121/1863

• 6 = 122/1863 strona 282 plik 292
  

  122/1863

• 7 = 123/1863 strona 282 plik 292
  

  123/1863

• 8 = 124/1863 strona 282 plik 292
  

  124/1863

• 9 = 125/1863 strona 283 plik 293 
  

  125/1863

• 10 = 33/1863 strona 260 plik 270 — Franciszek Michalski kawaler ok. 21 lat ur. ok. 1842, syn zmarłego Franciszka i Zuzanny z Jamiołkowskich posesorów małżonków Michalskich, urodzony w miejscowości Jasionna powiat wówczas łowicki, zamieszkały w miejscowości Iwonie powiat wówczas sieradzki, matka wówczas zamieszkała w miejscowości Błaszki w powiecie sieradzkim (AM&WL, dzięki za pomoc w rozczytaniu!) — być może jest wymieniony pośród gorzelanych; patrz też poniżej:
  

  33/1863

• 11 = 34/1863 strona 260 plik 270 — dziewięciu mężczyzn (później rozpisani pod nr 117-125):
  

  34/1863

18.04.2018 dodaję wypisy z Michalskich z Katalogu Powstańców Styczniowych Genealogii Polaków m.in. Marcina Niewaldy:

• 24994 Franciszek Michalski, wieku lat 20, syn obywatela ziemskiego z powiatu Kaliskiego, służył w oddziale Oksińskiego, odznaczał się męstwem, poległ w bitwie pod Praszką w powiecie Wieluńskim. Podług innych poległ w bitwie pod Kuźnianką dnia 4go Kwietnia 1863 r. (Cz. Nr. 88), źródło: [Kolumna Z., Pamiątka dla rodzin polskich…, t. II]
• 44803 Michalski, udział w potyczkach: kaliskie: Kuźnice 4.04.1863 poległ, źródło: nad. DHRP, za: Zieliński S., Bitwy i Potyczki …
• 55577 Franciszek Michalski, informacja taka sama jak rekord nr 24994, źródło: nad. GP, za: CDIAL 195-1-58 (Zbiory Tadeusza Sauczeya)
• (57952 Franciszek Michalski = metryka zgonu 33/1863, patrz wyżej)

18.04.2018 dodaję:

• akt urodzenia Oksińskiego 189/1840 arch. 50 AP Płock zesp. 155/0 ASC rz-kat. Płock św. Bartłomiej sygn. jedn. 28 Szwa plik 50
• biogram Józefa Oksińskiego (w:) Wielcy.pl Marka Jerzego Minakowskiego
• Franciszka Ramotowska, biogram Józefa Oksińskiego iPSB, Polski Słownik Biograficzny t. XXIII w 1978 r.; fragment: „(…) W dn. 4 IV oddział O-ego został pobity pod Kuźnicą, w tydzień później doznał porażki pod Praszką (…)”
• Andrzej „Bobola” Muszalski, Józef Oksiński – powstaniec styczniowy (w:) Nasze Korzenie t. 3 (2012) s. 36-37, Muzeum Mazowieckie w Płocku ISSN 2084-2600; BazHumMuzHP; Tradytor/Forum 23.01.2011;
• W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863–1903, Komitet Wydawniczy, red. Bronisław Szwarc, Lwów 1903, s. 312–336; dLibra / FBC Pionier: Muzeum Niepodległości w Warszawie sygn. 5684, Mazowiecka BC 8740; Biblioteka Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, Radomska BC 16131;
  

  W czterdziestą rocznicę… Oxiński s. 312–336

• Józefa Oxińskiego wspomnienia z powstania polskiego 1863/64 roku, Polskie Towarzystwo Historyczne, Łódź 1939; dLibra / FBC Pionier: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka J. Piłsudskiego w Łodzi sygn. 121//943.8 PR, BC RZ Łódzkiej 48915
  

  Okładka wspomnień 1939

  

  aneks B s. 369

  

  aneks A s. 368

  

  s. 234

  

  s. 236

  

  s. 237

  

  s. 238

  

  s. 239

• utekstowienie np. Fundacja Dla Dziedzictwa 20.01.2013; ngoOpole 20.01.2013;
• napisał tam (tj. publ. 1939) m.in. „Myśmy stracili w tym starciu 10 ludzi, Moskale podobno 28; nie grzebałem ich, dostałem tylko świeżych 13 karabinów, które w biegu prawie moi strzelcy po upadłych podnieśli”
• w źródłach padają daty: 2 kwietnia (przybycie do Praszki s. 234 z 1939 r.), 4 kwietnia (zgony wg metryk, zgon Michalskiego wg źródeł Genealogii Polaków, pierwsza potyczka Oksińskiego wg PSB), 7 kwietnia (zgłoszenie zgonów wg metryk) i 11 kwietnia (druga potyczka Oksińskiego wg PSB, potyczka s. 236 z 1939 r.) — w mojej amatorskiej ocenie, niektóre z tych dat są ze sobą sprzeczne, bowiem nawet hipotetyczna różnica starego/nowego stylu (+/- 12 dni) nie pozwala wytłumaczyć różnej datacji i sprzeczności w chronologii (zwłaszcza s. 368 aneks A i s. 234 z 1939 r. są sprzeczne – co do daty przybycia pod Praszkę)
• mogiłę powstańczą w Praszce wg zdjęcia przechowywanego w Muzeum Ziemi Wieluńskiej a publikowanego 27.04.2013 w NTO, uroczyście odsłonięto w 1929 r.
• drugą potyczkę-bitwę pod Praszką (jako własną, nie-Oksińskiego, lecz Kopernickiego) wspomina F. Kopernicki, Pamiętnik z powstania styczniowego. Notatnik z powstania w woj. kaliskim w r. 1863-64, opr. E. Halicz, E. Ratajczak, Warszawa 1959 — nie mam dostępu do źródła, ale wzmiankował to ktoś wyżej wymieniony na forum dyskusyjnym